Schepen voor van Eeghen & Co

Piet van Eeghen, telg uit een rijke handelsfamilie, stond aan het hoofd van de handelsfirma Van Eeghen & Co en had daarnaast nog vele andere functies, waaronder die van president van de Nederlandse Bank. Van Eeghen wilde zijn geld inzetten om de maatschappij te verbeteren, gedreven door zijn geloof (dopsgezind) en geholpen door zijn vele invloedrijke en vermogende vrienden. Het boek dat Laura van Hasselt over Piet van Eeghen schreef heeft dan ook de titel gekregen: Geld, geloof en goede vrienden.

Piet van Eeghen is relatief onbekend, maar heeft een belangrijke rol gespeeld in de metamorfose van Amsterdam in de 19e eeuw. Voor talloze van zijn projecten richtte hij een organisatie op waarvan hij vaak voorzitter was en een van de grootste financiers.

Om der een paar te noemen:

  • Stichten van het Prinsengrachtziekenhuis, het eerste moderne ziekenhuis
  • Opvanghuizen voor gevallen vrouwen en verwilderde jongens
  • Sociale volkshuisvesting, fatsoenlijke betaalbare woningen voor minder vermogenden
  • Realisatie van het Vondelpark, plek voor ontspanning en natuurbeleving in de stad
  • Stedelijk Museum, moderne kunst die iedereen van moet kunnen beleven

Het boek van Laura van Hasselt zal er hopelijk toe bijdragen dat Piet van Eeghen, die zijn maatschappelijke activiteiten grotendeels achter de schermen verrichtte, meer bekendheid zal krijgen.

Handelhuis Van Eeghen & Co verdiende veel geld aan de handel met De Oost (Nederlands Indie). Daarvoor zetten zij van 1851 tot 1888 eigen zeilschepen in en waren daarmee als het ware ook reders. In 1873 bestelde Van Eeghen & Co een fregatschip bij de firma Meursing & Huijgens. Dit schip, dat werd gebouwd op de werf Concordia, kreeg de naam ‘Amsterdam’. In 1874 werd een tweede schip van dezelfde werf opgeleverd, het fregatschip Amstel. Beide schepen waren composiet gebouwd volgens de gepatenteerde methode van Wicher Hooite Meursing.

In het Stadsarchief Amsterdam bevinden zich in het archief van Handelshuis Van Eeghen & Co verschillende stukken over deze schepen. Zo ook het bestek van fregatschip Amstel, ondertekend door Van Eeghen. Wie heeft ondertekend namens Meursing & Huygens is wat curieus, aangezien de firmanten Meursing en Huygens toch echt twee verschillende personen waren maar wel één handtekening zetten.

Bron: Stadsarchief Amsterdam

Fregatschip Amsterdam, 1873

Fregatschip Amsterdam is het tot dan toe grootste schip dat op een werf van de Meursings wordt gebouwd: een composiet gebouwd schip van 1482 ton met drie masten, 2 dekken. Het schip heeft bijna 30 jaar gevaren, maar niet altijd bij Van Eeghen & Co. In 1887 wordt de Amsterdam verkocht aan de Firma A. Hendrichs & Co te Amsterdam waarbij het wordt omgedoopt tot Ardjoeno en aangepast tot bark. In 1899 wordt de Ardjoeno verkocht aan A. Hemmes Sr. in Emden in Duisland, en omgedoopt tot Silo. Drie jaar later, op 21 augustus 1902, verliest het schip in een storm gedeeltelijk de zeilen en ra’s en loopt andere schade op. Het is dan in ballast op weg van de Table Bay (Zuid-Afrika) naar Chemainus B.C. (westkust van Canada). Op 5 september 1902 werd het beschadigde schip de haven van Nagasaki binnengesleept en daar afgekeurd.

De tewaterlating van fregatschip de Amsterdam op 11 januari 1873. George Lourens Kiers (1838 – 1916), Stadsarchief Amsterdam.
Het barkschip Amsterdam in volle glorie. Nicolaas Martinus Wijdoogen (1824-1898). Scheepvaartmuseum Amsterdam.
De Silo (voorheen Amsterdam, Ardjoeno) met stormschade in 1902. Bron onbekend.

De Amsterdam en de Amstel waren niet de enige schepen in eigendom of door Van Eeghen & Co gereed. Het waren wel de laatste.

PeriodeSchipThuishaven
1851 – 1865Capella (in 1865 overzeild)Amsterdam
1852 – 1872Alcyone (in 1872 vermist)Amsterdam
1853 – 1873Bellatrix (in 1873 verkocht naar Duitsland)Amsterdam
1855 – 1876Electra (voorheen Witch Of The Wave, in 1876 tot bark gemaakt)Amsterdam
1873 – 1888Amsterdam (in 1888 omgedoopt tot Ardjoeno en verkocht aan A. Hendrichs & Co.)Amsterdam
1874 – 1885AmstelAmsterdam
Bron: Piet’s Scheepsindex.

Christiaan Brunings in de winter van 1963

In de strengste winter van de 20e eeuw berichtte het polygoonjournaal over het ijsbreken op de Merwede. Daarbij werd ook de op de scheepswerf de Nachtegaal van scheepsbouwmeester Jan Frederik Meursing gebouwde stoomijsbreker Christiaan Brunings ingezet. De Christiaan Brunings is dan al lang niet meer actief als ijsbreker en vervangen door modernere ijsbrekers met dieselmotoren. Het schip was tot 1968 wel in de vaart als meetvaartuig, voornamelijk bij de aanleg van de Deltawerken na de watersnoodramp van 1953. Daarvoor bleek het schip door zijn goede vaareigenschappen en trillingsarme motor zeer geschikt. De stoomijsbreker was dus nog wel beschikbaar bij Rijkswaterstaat.

Deze video toont unieke beelden van de ruim 60 jaar oude Christiaan Brunings (bouwjaar 1900) die bezig is met waar hij voor bedoeld is: ijsbreken.

Christiaan Brunings in TV-hit 1974

In de zeer populaire TV serie Merijntje Gijzen’s Jeugd, die in 1974 door de VARA werd uitgezonden, is de op werf de Nachtegaal in 1900 gebouwde stoomijsbreker Christiaan Brunings te zien. In aflevering 10 verhuist Merijntje met zijn familie per schip (de Christiaan Brunings) van een dorpje in West-Brabant naar Rotterdam. De opnamen zijn gemaakt bij de sluis van Benedensas in de huidige gemeente Steenbergen. Het verhaal speelt zich rond 1900 af, het schip past dus goed bij die tijd. Het schip was een ijsbreker die in gebruik was bij Rijkswaterstaat op de Merwede, het heeft in werkelijkheid dus nooit voor dit soort personenvervoer gediend.
De opnamen zijn 6 jaar nadat de Christiaan Brunings in 1968 eigendom werd van Scheepvaartmuseum Amsterdam gemaakt. Het schip is, aan de beelden te zien, in goede staat.

Fragment van aflevering 10 van Merijntje Gijzen’s jeugd. In het begin van deze aflevering vertrekken Marijntje en zijn familie met de Christiaan Brunings van een dorp in West-Brabant naar Rotterdam.

Dat de Christiaan Brunings figureerde in deze serie kwam ik op het spoor door de foto hieronder die op Marktplaats te koop werd aangeboden. De foto is door een bemanningslid genomen bij de opnamen van de TV serie. De verkoper heeft een serie foto’s en negatieven van deze mij onbekende fotograaf gekocht op het Waterlooplein.

De serie Merijntje Gijzen’s jeugd was in 1974 een grote TV-hit. Bijna driekwart van de TV-bezitters keek ernaar en in de kijkcijfer top 10 van dat jaar stonden zes voetbalwedstrijden en vier afleveringen van Merijntje Gijzen’s jeugd. De serie schetst het eenvoudige leven in een Brabants dorp rond 1900 en is een verfilming van een streekroman uit 1925 van de uit Nieuw-Vossemeer afkomstige A.M. de Jong. De opnamelocaties liggen ook in die streek: Nieuw-Vossemeer, Rucphen, Steenwijk.

In 1936 is Merijntje Gijzen’s jeugd ook al eens verfilmd in een ambitieuze speelfilm voor die tijd. De auteur A.M. de Jong speelde daarin zelf mee als de pastoor en Merijntje was het filmdebuut voor de toen 11-jarige Kees Brusse.

Modelbouw van de Christiaan Brunings

Het stoomschip Christiaan Brunings is, voor zo ver bij mij bekend, het enige schip dat op werf de Nachtegaal gebouwd is waar modelbouwsets van te koop zijn. Dit prachtige stoomschip is nog in de vaart en kan worden bezichtigd bij het Scheepvaartmuseum in Amsterdam.

Een model van de stoomijsbreker Christiaan Brunings op de schoorsteenmantel in de kajuit van de Christiaan Brunings.

Er zullen ongetwijfeld ook vrije modelbouwers zijn die de Christiaan Brunings of andere schepen van de werven van Meursing op schaal hebben gebouwd.

Dean’s Marine modelkit 1:24

Dean’s Marine heeft een modelbouwkit ontwikkeld van de Christiaan Brunings schaal 1:24 (1,04 m lang!). Deze bevat een glasvezel versterkte romp, gedetailleerde glasvezel onderdelen, computer gestuurde geprinte onderdelen, een volledige set metalen onderdelen, bouwtekeningen op schaal en instructies. Het kan zowel met een elektromotor als met een echte stoommotor worden aangedreven als radiografisch bestuurd schip.
Er staat een bouwverslag van een modelbouwer online dat laat zien dat het een pakket voor gevorderden is.

Onderstaande buitenlandse modelbouwtijdschriften hebben er een artikel aan gewijd. Dit model wordt over de wereld met trots gebouwd, wat wel uniek is voor zo’n relatief bescheiden Nederlands schip.

De inhoud van het Dean’s Marine bouwpakket van de Christiaan Brunings.
Op het Festival of Model Boating 2010 van de Southend Model Power Boat Club uit Southend-on-Sea, Essex, United Kingdom, won deze Angela de prijs ‘best of show’ voor dit model van Dean’s Marine waar ze jaren aan heeft gewerkt.

World of paper ships schaal 1:100 en 1:250

World of paper ships heeft papieren modellen van de Christiaan Brunings in maar liefst 2 maten te koop: schaal 1:100 (31,2 cm lang) en schaal 1:250 (12,8 cm lang). Bij beide modellen kan een bijpassende set met laser cut details worden besteld.

Bouwplaat Scheepvaartmuseum schaal 1:80

De Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum heeft een bouwplaat van schaal 1:80 van stevig karton van de Christiaan Brunings gemaakt. Deze door C.A. Planten ontworpen bouwplaat stamt al uit 1977 en was lange tijd te koop in de winkel van het Scheepvaart, maar voor zo ver bekend inmiddels uitverkocht.

Modelbouwtekeningen.nl schaal 1:50

Op de website www.modelbouwtekeningen.nl is een modelbouwtekening te koop van Directievaartuig S.S. Christiaan Brunings.

Uw model hier?

Heeft u een model van de Christiaan Brunings gemaakt? Stuur mij een paar foto’s (zie contact) en ik plaats ze hier (met bronvermelding).

Christiaan Brunings op de kaart

De Christiaan Brunings ligt momenteel niet bij het Scheepvaartmuseum aan de steiger naast het VOC-schip. Hij is naar de werf voor onderhoud. Maar op verschillende plaatsen is deze bijzondere stoomijsbreker uit 1900 toch nog te zien.

Tot mijn verbazing staat de Christiaan Brunings als schip ingetekend op Google Maps. Niet zoals het met naam en toenaam genoemde VOC schip ernaast, maar toch.

In de collectie van het Scheepvaartmuseum, dat vele scheepsmodellen bevat, zou je ook een model van de stoomijsbreker Christiaan Brunings kunnen verwachten. Maar aan de andere kant, waarom zou je als je een schaal 1:1 model aan de steiger hebt liggen?

Toch ligt er een model van de Chris Brunings in het Scheepvaartmuseum. In de expositie haven 24/7 is een enorme maquette gemaakt van het Noorzeekanaal en de Amsterdamse haven met daarin een miniatuur model van deze stoomijsbreker.

Gezocht: portretten door Berend Kunst

De uit Nieuwolda afkomstige bakkerszoon Berend Kunst (1794-1881) ontdekte een gat in de markt: pastelportretten. Die waren veel sneller en goedkoper te maken dan portretten in olieverf. Als rondreizend ‘pourtraitschilder’ maakte hij zo van vele notabelen en vaak ook hun vrouw en kinderen een portret. Vijftig jaar lang, van 1823 tot 1873, legde hij de namen van de geportretteerden vast in een schriftje.

In de stamboom van de familie Meursing, die door mr A.H. Stikker in 1958 is gepubliceerd, staan van enkele personen portretten afgebeeld. Twee daarvan zijn onderstaande portretten van scheepsbouwer Emmo Hooite Meursing en zijn eerste echtgenote Heike Eppens (zij overleed in 1857). Iemand heeft in mijn exemplaar hier heel klein B. Kunst bij geschreven. Dus ging ik op zoek wie dat was.

In het schrift of werkboekje van Berend Kunst, dat online is te raadplegen, komen inderdaad Emmo en Heike voor. Ook blijkt daaruit dat drie van hun kinderen zijn geportretteerd samen met hun moeder.

Emmo Hooites Meursing, 1822-na 1882, scheepsbouwer te Hoogezand
Heike Eppens, 1826-1857, eerste echtgenote van Emmo Hooites Meursing
Eppo Hendrik Meursing, Hoogezand 1854-…., kind van Emmo Hooites Meursing en Heike Eppens
Hooite Wicher Meursing, Hoogezand 1857-…., kind van Emmo Hooites Meursing en Heike Eppens
Jantje Meursing, Hoogezand 1851-…., kind van Emmo Hooites Meursing en Heike Eppens
Enkele fragmenten met vermelding van Meursing uit het schrift waarin Berend Kunst al zijn portretten van 1823 tot 1873 noteerde.
Bron: www.wazamar.org

Van deze 5 portretten is onbekend waar zij zich bevinden. Het moeten kleurige portretten zijn, als we ander werk van Berend Kunst zien.

Wie oh wie weet waar deze originele portretten zich bevinden of heeft een tip? Laat het weten! Ik zou ze graag op deze website opnemen.

Eerste pagina van het 80 pagina’s tellende schrift waarin Berend Kunst al zijn portretten van 1823 tot 1873 noteerde.
Bron: www.wazamar.org

Was Wicher Hooite Meursing ook fotograaf?

Dat scheepsbouwer Jan Frederik Meursing (1855-1930) fotografeerde in zijn vrije tijd is in redelijk wat bronnen beschreven. Zijn foto’s zijn met enige regelmaat te zien op tentoonstellingen over fotografie, zoals in het Gemeentearchief Amsterdam (Amsterdam 1900) en het Scheepvaartmuseum (Drijfveer, Game changers).

Er zijn aanwijzingen dat zijn vader Wicher Hooite Meursing (1821-1902) ook al fotografeerde. Dit komt nog nergens in de literatuur naar voren.

Zo heeft Wicher Hooite op onderstaande foto vrijwel zeker een zelfontspanner in zijn rechter hand. Deze foto heeft hij dus waarschijnlijk zelf genomen.

Reproductie van een foto van Wicher Hooite Meursing uit plakboek 1 van Jan Frederik Meursing. Er is geen jaartal vermeld, maar gezien zijn leeftijd (naar schatting rond de 40) zou de foto van rond 1860 kunnen zijn, de periode waarin Jacob Olie actief was. Collectie familie Meursing.

Dan is er nog een tweede aanwijzing. Jacob Olie (1834-1905), de inmiddels bekende vroege Amsterdamse amateurfotograaf, woonde en fotografeerde in de buurt van het woonhuis van Wicher Hooite en zijn werf De Nachtegaal op het Bickerseiland. Vermoedelijk heeft Jacob Olie rond 1862-63 foto’s van het Bickerseiland gemaakt vanuit het woonhuis van Wicher Hooite (C). Zij hebben elkaar dus waarschijnlijk gekend. De activiteiten van Jacob Olie met zijn camera kunnen heel goed de nieuwsgierigheid van Wicher Hooite hebben gewekt en hij heeft het fotograferen wellicht van hem geleerd.

Drie foto’s van Jacob Olie uit de periode 1862-63 laten zien dat Jacob Olie en Wicher Hooite Meursing elkaar gekend moeten hebben. Foto A is genomen vanaf de Zandhoek, op de achtergrond zijn schepen bij werf de Nachtegaal te zien. Foto B is genomen vanuit de woning van Jacob’s halfbroer Carel Guustaaf Olie op de Grote Bickersstraat 4. Geheel links op deze foto het huis van Wicher Hooite, Haarlemmer Houttuinen 105. Vanuit dit huis moet foto C zijn gemaakt, waarop het Bickerseiland met de Eilandskerk (gesloopt in 1950).

In het magazijn van het Scheepvaartmuseum in Amsterdam wordt een collectie van glasdia’s en negatieven van de scheepsbouwers Meursing bewaard. Op een groot formaat glasnegatief viel mij op dat daarop de letters WHM staan geschreven. Zou dit kunnen betekenen dat deze opnamen niet door Jan Frederik maar door zijn vader Wicher Hooite zijn gemaakt? Hij was toen 70 jaar en had misschien zijn grote veldcamera goed bewaard.

Glasnegatief uit de serie foto’s van de bouw van de clipper Van Galen (1891) met op de rand van het negatief de initialen WHM. Collectie Scheepvaartmuseum Amsterdam.

De aanwijzingen dat ook Wicher Hooite Meursing fotografeerde zijn indirect, maar voldoende aanleiding om hier verder onderzoek naar te doen.

Baarn op de wereldzeeën (3)

Op de website Groenegraf.nl en in de Baarnse Courant van 21 oktober 2019 staat een uitgebreid artikel over de scheepsbouwers en reders Meursing en hun relatie tot Baarn. Het artikel is deel 3 in de reeks ‘Baarn op de wereldzeeën’ en geschreven door Ed Vermeulen, die zelf in een later tijdperk inscheepte op schepen van de Rotterdamse rederij Van Nievelt, Goudriaan & Co’s Stoomvaart Mij (zie deel 1 en deel 2). Het artikel is deels gebaseerd op informatie van deze website, welke ook de bron is voor een aantal illustraties.

Lees het artikel:
Baarn op de wereldzeeën (deel 3); Van scheepsbouwer tot reder: de Meursings en de bark Baarn (online artikel, met meer foto’s!)

Composietbark ‘Baarn’ (1879-1899) gebouwd op werf De Nachtegaal te Amsterdam, scheepsbouwmeester en reder J.F. Meursing, Amsterdam.
Foto Jacob Olie, 1 augustus 1895. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Schoener Willem Barents in Museum Mesdag

In 1880 reisde de Haagse kunstenaar Louis Apol (1850-1936) met de schoener Willem Barents mee met een poolexpeditie naar Nova Zembla. Apol behoort tot de Haagse School en was specialist op het gebied van Hollandse winterlandschappen. Tijdens zijn verblijf van vier maanden aan boord maakte Apol zo’n 200 tekeningen en aquarellen en schreef hij een reisverslag.  Een deel daarvan is van 19 oktober 2019 tot 1 maart 2020 te zien in Museum Mesdag .

De schoener Willem Barents, waarmee van 1878 tot 1884 zeven Nederlandse poolexpedities werden ondernomen, is in 1878 in opdracht van het Hoofdcomité voor de IJszeevaart van stapel gelopen op de werf Concordia van de firma Meursing & Huygens.

Ons poolschip

Op de werf Concordia, van de firma Meursing & Huygens, gelegen aan de Oostenburger Voorstraat, op Kattenburg, staat sedert het begin van December het schoenerjacht op stapel, waarmede jong-Holland de Nederlandsche vlag weder eens vertoonen zal in die Noordpoolzeeën, waar zij in vroeger eeuwen het eerst en het meest werd gezien.

Het Nieuws van den Dag, 26 februari 1878

De schoener, een bescheiden scheepje van 24 meter lang maar geheel gebouwd en ingericht voor de ijsvaart, is veelvuldig afgebeeld door Apol. Meestal is het schip klein weergegeven in een overweldigend landschap, waarmee de kwetsbaarheid van poolreizigers en de grootsheid van de natuur worden benadrukt.

Trailer van tentoonstelling Louis Apol op Nova Zembla in Museum Mesdag

Werk van Apol is onder andere te vinden in het Rijksmuseum in Amsterdam, het Singer Museum in Laren, het Teylers Museum in Haarlem en in het Gemeentemuseum Den Haag.

Claude Monet aan het Oosterdok

Claude Monet, de bekende Franse impressionistische schilder, heeft tijdens verblijf van meerdere maanden in Nederland 42 schilderijen gemaakt van Hollandse taferelen. Zijn eerste bezoek was een lange periode van juni tot oktober 1871 in voornamelijk Zaandam en kort in Amsterdam. Zijn laatste bezoek was in 1886 op uitnodiging van Nederlandse bewonderaars. 100 jaar na dat laatste bezoek, in 1986, organiseerde het Van Gogh museum een tentoonstelling: Monet in Holland. Onlangs heb ik het gelijknamige boek op de kop getikt en ik zat daar, in voorbereiding op een lang weekend Parijs, eens in te bladeren. Mijn oog viel op onderstaand schilderij. Had ik dit tafereel niet eerder gezien?

Ik herinnerde mij een foto van schepen die zijn afgemeerd in het Oosterdok, waaronder de Merapi, een in 1870 als Anna Elisabeth op werf de Nachtegaal voor W.H. en A.H. Meursing gebouwd zeilschip. De scheepsnaam is duidelijk leesbaar op de achtersteven. Het type en de positie van de schepen, en in het bijzonder de aanwezigheid van roeibootjes, vertoont opvallend veel gelijkenis met het schilderij van Monet.

De foto is echter gedateerd op 1874 terwijl volgens het boek Monet in Holland het schilderij moet stammen uit 1871. Even zoeken op internet leert dat dit doek inmiddels op 1874 is gedateerd. Van begin 1874 zijn er helemaal geen aanwijzingen bewaard gebleven waar Monet zich toen bevond. Monets biograaf Wildenstein komt op biografische en stilistische gronden tot de conclusie dat de Amsterdamse schilderijen in 1874 geplaatst moeten worden en Monet dus in die periode in Nederland was. Dat blijkt onder meer uit het schilderij van schepen in het Oosterdok, geschilderd in een stijl die duidelijk verder is geëvolueerd sinds zijn Zaanse tijd. Ook is het linnen dat Monet gebruikte anders dan dat in 1871 en tonen enkele Amsterdamse doeken winterse taferelen met sneeuw.
Het is dus mogelijk dat Monet in 1874 de op werf de Nachtegaal gebouwde Merapi heeft geschilderd.

Schepen voor anker in het Oosterdok, toegeschreven aan Andries Jaeger, Rijksmuseum.
De haven van Amsterdam door Claude Monet, 1874 (particulier bezit)
Schepen voor anker in het Oosterdok, toegeschreven aan Andries Jaeger, Rijksmuseum.

In de online collectie van het Rijksmuseum vond ik ook nog een andere foto, die ook wordt toegeschreven aan fotograaf Andries Jaeger, met vrijwel dezelfde compositie met schepen in het Oosterdok. Op de plaats waar de Merapi lag ligt nu duidelijk een ander schip. En dat schip vertoont grotere gelijkenis met het schip op het schilderij van Monet. Er werd dus geen schip van de Meursing werven door Monet vereeuwigd?

Bronnen:

Monet in Holland, Uitgeverij Waanders, Zwolle/Rijksmuseum Vincent van Gogh, Amsterdam. 1986.

Rijksstudio, Rijksmuseum